الف )  وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِی شَامِخَاتٍ وَأَسْقَینَاكُمْ مَاءً فُرَاتًا (مرسلات 27)

و در آن کوه‌های استوار و بلندی قرار دادیم، و آبی گوارا به شما نوشاندیم!

قرآن مجيد در این آیه هنگام يادآوري آفرينش كوهها، از وجود نهرها و چشمه‌هاي بزرگ كه يكي از مظاهر بزرگ خلقت و نشانه‌ وجود تدبير در عالم آفرينش است سخن مي‌گويد 

و حكمت ديگر اينكه اين دو (یعنی كوهها و نهرها) را در كنار هم ذكر مي‌كند اين است كه ريشه‌ اين نهرهاي عظيم، وجود كوهها است؛ زيرا هوا در ارتفاعات بسيار سرد است و برف و باران بسان يخچال‌هاي طبيعي در آنجا ذخيره مي‌گردد و در بسياري از فصول سال بر اثر كاهش حرارت، از برف يخ پوشيده است، و در فصل گرما برف و يخ‌ها به تدريج آب شده و به صورت چشمه سارها جاري مي‌گردند و قسمت اعظم اين مايه‌ زندگي در سايه‌ كوهها تأمين مي‌گردد .

كوهها در تصفيه‌ آب‌ها نقش «تصفيه‌ ریگی» را دارند. تصفيه‌ ریگی عبارت است از عبور آب از لايه‌هاي ریگی، زيرا لايه‌هاي ریگی در قسمت پایين، از سنگ ریزه و در قسمت بالا از ماسه‌هاي نرم تشكيل مي‌گردد. عبور آب از طبقات مختلف كوهها سبب مي‌شود كه باكتري‌هاي آب گرفته شود و آب از مواد خارجي تصفيه گردد. 

توزيع بارندگی در سطح جهانی به کمک بادها صورت می گيرد. و سلسله کوههای بلند بالا نقـش اصلی را در روند و فرايند بادها بازی می کنند. در تصوير جريان بادها که کوهها عامل آن هـسـتـنـد را می بينيم. کـوهـهـا جـريان بـادهـا را بـه چندين ناحيه بزرگ تـقـسيم می کنند

قرآن مجيد به اين دو راز بزرگ در ضمن آيه‌ كوتاهي اشاره نموده - جمله‌ « کوههای بلند »، ناظر به راز اول است كه كوهها بر اثر سردي منطقه از جهت ارتفاع، حكم مخزن آب را دارند و جمله‌ «براي شما آب گوارا فراهم نموديم» از آنجا كه پس از بيان آفرينش كوهها آمده است، مي‌رساند كه كوهها در گوارا ساختن آبها كه همان تصفيه‌ آن از مواد خارجي و باكتري‌هاست، نقش مؤثري دارند.

امام صادق علیه السلام در زمینه شگفتی های کوه به مُفَضَّل ، چنین می فرماید : " ای مفضّل! نگاه کن به کوههای انباشته شده از گل و سنگ و ببین که چه بسیار منفعت ها در آنهاست، از جمله اینکه: برف روی آن می نشیند و در قله هایش می ماند، برای کسانی که به آن محتاج می شوند؛ هر چه از برف ها آب می شود، چشمه های طبیعی را به جریان می اندازد و از اجتماع آنها نهرهای بزرگ تشکیل می شود. همچنین، در این کوهها گونه هایی از گیاهان شفابخش می روید که در بیابان ها نمی روید. در کوهها، غارهایی به منزله لانه های درندگان موجود است. دیگر آنکه از کوهها، سنگ هایی را برای ساختمان ها و آسیاب ها می تراشند. نیز در کوهها معدن هایی از جواهرات و اشیای گرانبهاست و خاصیت های دیگر هم هست که به جز خداوند، هیچ کس از آنها خبر ندارد.

خداوند در قرآن کریم پس از اشاره به آفرینش کوهها ، از گسترش زمین، یاد می کند و دلیل این کار بیان این نکته است که زمین نه آن چنان هموار است که هیچ پستی و بلندی در آن نباشد؛ زیرا در این صورت هرگز باران ها و برف ها در آن جای نمی گرفت و یا همه جا به باتلاق تبدیل می گشت و نیز بادهای سخت همواره بر سطح آن جریان داشت، حال آنکه با آفرینش کوهها ، زمین از این دو مشکل در امان ماند. در مجموع، ترکیبی است از مناطق مسطح و صاف و کوهها و دره ها، که بهترین ترکیب را برای زندگی بشر و دیگر موجودات زنده تشکیل می دهد .

 ب ) وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا (نبأء 7) و کوه ها را میخ های زمین [قرار دادیم] 

دانشمندان به اين نتيجه رسيده اند كه ريشه كوهها برروي سطح زمين نمي باشد بلكه در زير زمين مي باشد. مثلاً كوه اورست/ ارتفاع قله آن در حدود 9 كيلومتر از زمين مي باشد و ريشه آن طولي در حدود 125 كيلومتر دارد .
كوهها بر اثر حركت و تصادم تكه هاي بزرگ پوسته زمين به وجود مي آيند. وقتي دو لايه با هم برخورد مي كنند لايه قوي تر در زير آن يكي قرار مي گيرد و از لايه بالاي كوه شكل مي گيرد. ناگفته نماند که کوهها فقط بر روی قاره ها نیستند بلکه در زیر دریاها و اقیانوسها نیز کوههای بسیاری وجود دارند

 «اوتاد» جمع وَتـَد بمعنی: تکه چوب يا فلز ميخ مانندی که بخش بزرگتر آن در زمين يا ديوار کوبيده می شود و بخش کوچکتری از آن بيرون می ماند. (بيشتر برای بستن طناب چادر مورد استفاده قرار می گيرد). 

ج ) ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا (عبس26) بعـدها خشکی را شـقـه کرديم شـقـه کردنی!

 كه اين آيه نيز بيانگر علم تكتونيك صفحه اي در مهندسي زلزله است كه ابتداي خلقت كل زمين يكپارچه بوده وبراساس جريان هاي هم رفتي تكه تكه شده است وموجب تشكيل قاره هاي مختلف گرديده است .

سطح خارجی زمین از دوازده صفحه اصلی و تعداد زیادی صفحات کوچک تشکیل شده است. تمامی این صفحات در جهات مختلف و با سرعت های مختلف حرکت می کنند. این سرعت از ۲ سانتی متر تا ۱۰ سانتی متر در سال متغیر است. این سرعت تقریبا به اندازه میزان رشد ناخن انگشتان دست می باشد. 

نزدیک شدن و برخورد صفحات را همگرایی مرزی می گویند. این همگرایی باعث ایجاد صخرهها و کوه ها و زلزله می گردد. و دور شدن صفحات از هم را واگرایی مرزی صفحات می گویند که در جاهایی که مواد مذاب بتوانند از سطح زمین خارج شوند باعث ایجاد آتشفشان می گردد.

د ) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِی تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ (نمل 88)

« و کوهها را می بينی گمان می کنی ثابت هستند، در حاليکه مانند ابرها سپری می شوند».

«مُرور»: در اصل بمعنی: آمدن و گذشتن و رفتن است،  و در آيه منظور از آمدن و رفتن و درگذشتن يا سپری شدن: متولد شدن و زندگی نمودن و مردن است.

نکته آيه: کوهها نیز مانند ابرها سپری می شوند :
با تابش خورشيد به درياها و اقـيانوسها و آبهای سطح زمين، آب بخار میشود و به جو می رود. بعد ابر شکـل می گيرد و در بارش آب مجدداً به زمين برمی گردد. اين روند و فرايند هميشگی تولد و زندگی و مرگ ابرها است.

کوهـها يا بر اثر فـشار درونی زمين به بالا شکل می گيرند، يا بر اثر فشار به بالا در جائی و کشش به پائـيـن در جای ديگر شـکـل می گيرند، يا بر اثر برخورد دو لايه زمين و چين خوردن زمين، و يا بـر اثر آتشفشان ايجاد می شوند، و ضمن صدها هزار و ميليونها سال بر اثر عوامل فرسايش خرد شده و به دشتها و درياها برده می شوند و از آنها چيزی نمانده و با زمين يکسان می شـوند و کوهـهـای جـديـد ديگـری در جـاهـای ديگر ايجاد می شود. و يا همزمان با فرسوده شدن و بين رفتن آنها از بالا و از بيرون، فـشار درون زمينی پـيـوسـتـه آنـها را بلند می کند. اين روند و فرايند زندگی کوهها مانند روند و فرايند زندگی ابرها است. و به اين شکل کوهـهـا کـه بـه گـمـان ما "ثابت، استوار و پابرجا" هستند مانند ابرها "سپری" می شوند.

و ) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (فاطر 27)

« آيا نمی توانی ببينی: خدا از ابر باران پائين می آورد پس از آن ثمرهائی را با آن درمی آوريم با رنگهـای گوناگون، و از کوهها کوههای سفيد راه راهی، و سرخ با رنگهای گوناگون، و سياهِ سياه را درمی آوريم».
نکته آيه: کوههای سفيد راه راهی و کوههای سرخ با رنگهای گوناگون (يعنی سرخ بدرجات مختلف) و کوههای سياه سياه (يعنی سياه يکنواخت) از زمين در می آيند:
کوههای سفيد راه راهی: 
کوههای سفيد راه راهی کوههای رسوبی هستند. اين کوهها چگونه تشکيل می شوند و چگونه از زمين بيرون می آيند؟ هنگاميکه باران می بارد جريان آب سنگ و خاک و گياه و پيکر حيوانات و هر چيزی که در مسير آن باشد را با خود بر می دارد و می برد. رفته رفته با کم شدن سرعت جريان آب، آنچه آب با خود برداشته رفته رفته در بستر رودخانه و پيچ و خمهای آن نشست می کند و يا به انتهای رودخانه که ساحل دريا باشد برده می شود و آنجا نشست می کند، و از آنچه نشست می کند يک لايه رسوبی برجای می ماند. هر سال يک لايه جديدی روی لايه قديمی درست می شود. با گذشت زمان و تکرار شدن اين کار لايه های زيادی از رسوبات روی هم جمع می شوند. و پس از آن فشار درونی زمين، زمين را در آن منطقه بلند می کند. با بلند شدن زمين آن لايه هائی که در ضمن هزاران سال و ميليونها سال رفته رفته روی هم دفن شده بودند از زمين بيرون زده می شوند . 

کوههای سرخ با رنگهای گوناگون (يعنی سرخ بدرجات مختلف):
کوههائی که رنگ آنها سرخ است کوههائی هستند که عنصر آهن در آنها از عناصر ديگر بيشتر است و آهن نيز در در اثر آب و رطوبت اکسيده می شود و رنگ سرخی بخود می گيرد. از آنجا که عنصر آهن در همه جای آنها يکسان نيست ميزان اکسيده شدن و در نتيجه ميزان سرخ شدن و سرخ بودن آنها در همه جايشان نيز يکسان نيست. اين نوع کوهها نيز بر اثر فشار درونی زمين از زمين بيرون می آيند.
کوههای سياه سياه (يعنی سياه يکنواخت): 
در ميان کوههای سياه که به کوههای آتشفشانی معروفند نيز کوههائی هستند که از زير زمين در می آيند. کوههای سياهی که در تصوير می بينيم بر اثر فشار درونی زمين از درون زمين بيرون زده و پيوسته تحت فشار نيروی درونی زمين بلند و بلند تر می شوند.

کسانی می گفـته اند که: وقتی ما مرديم و در زمين گم و گـور شـديـم ديگـر درآوردن و زنـده نمودن ما غير ممکن است. آيه خطاب به آنها: "در آوردن کوهها پس از رفتن آنها در زمين يا بودن آنها در زمين" را استدلال آورده است.

هـ ) وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِی مِنْ فَوْقِهَا 

« و در زمين از بالای آن (از سطح آن) کوهها درست کرد».

به دو شکل از سطح زمين کوه درست می شود:

1ــــ با بلند شدن سطح زمين:

وقـتی مواد مذاب درون زمين راهی به بيرون پيدا نمی کند تا بشکل آتشفشان بيرون بزند، قـشر بالائی زمين را رفـته رفـته بلند می کند و کوه درست می شود.


2ـــ با چين خوردن سطح زمين:

بر اثر حرکت قـشـرهـای سطح زمين و برخورد آنها با هم و رفتن يکی زير ديگری، سطح زمين چين می خورد و چين ها رفـته رفـته به شکلی که در تصوير می بينيم از حالت افـقی به حالت عمودی در می آيند و کوه درست میشود.

منابع :www.quranology.com 

 و سايت مهندسي عمران وزلزله مهندس وجودي /قسمت مفاهيم كلي زلزله 

نویسنده : طه رضایی